Urodził się w Niepołomicach 24 grudnia 1890 r. jako syn Jana i Emilii. Po kilku latach rodzice przenieśli się do Czańca zajmując się rolnictwem a syn ukończył szkołę powszechną w Kętach. W 1906 r. rodzina przeniosła się do Wadowic nabywając kilkuhektarowe dobra wraz z domem. Włości te znajdowały się w okolicy tzw. działu choczeńskiego (obecnie ul. Krasińskiego). W okresie późniejszym obszar ten nazywano popularnie Czumówką lub Czumą.
W 1911 r. ukończył wadowickie gimnazjum, zdając maturę. Podczas nauki organizował ruch szkolny „Zarzewie”. Podjął studia na Akademii Rolniczej w Wiedniu (Hochschule für Bodenkultur), gdzie aktywnie włączył się z działalność Związku Strzeleckiego. Nie ukończył ich z powodu wojny, zaliczając 5 semestrów.
Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do polskich Legionów dowodząc początkowo plutonem, potem kompanią i batalionem. Brał udział w walkach na froncie wschodnim gdzie w lutym 1916 r. został dotkliwie ranny. Po przejściu na drugą linię frontu organizował z ramienia gen. Józefa Hallera polskie formacje wojskowe w Rosji. Dowodził 5 Dywizją Strzelców Polskich na Syberii (tzw. Dywizja Syberyjska), która walczyła z Armią Czerwoną wspierając działania tzw. Korpusu Czechosłowackiego i Białej Armii admirała Kołczaka. Po kapitulacji trafił do niewoli bolszewickiej, do Polski wrócił w 1922 r. w ramach wymiany jeńców po wojnie polsko-bolszewickiej.
W okresie II Rzeczypospolitej, po weryfikacji i ukończeniu kursu w Rembertowie, podjął służbę wojskową w stopniu pułkownika. Był m.in. dowódcą 19. i 5. Dywizji Piechoty najpierw w Wilnie, potem we Lwowie. W 1929 r. został awansowany do stopnia generała brygady. W lutym 1939 r. Prezydent RP mianował go dowódcą Straży Granicznej, działając przede wszystkim na granicy zachodniej. W okresie międzywojennym wiele razy odwiedzał Wadowice gdzie ciągle mieszkali jego rodzice.
Dnia 3 września 1939 r. został dowódca obrony Warszawy, mając za zadanie zorganizowanie obrony stolicy. Podjął współpracę z prezydentem miasta Starzyńskim, próbował także koordynować działania armii w bezpośrednim sąsiedztwie miasta, a jego zdolności koordynacyjne oceniano wysoko. Po kapitulacji stolicy 28 września trafił do niemieckiej niewoli. Umieszczono go w oflagu w bawarskim Murnau, następnie w obozie Johannisburg, wreszcie w Dossel, gdzie dotrwał do końca wojny. W kwietniu 1945 r. uzyskał wolność po wyzwoleniu przez armię amerykańską.
Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Nie udzielał się w życiu publicznym i politycznym, zajął się uprawą ziemi w jednej ze spółdzielni rolniczych. Od 1956 r. mieszkał na północy Walii – w ośrodku dla byłych wojskowych.
Trzykrotnie odznaczono go orderem Virtuti Militari, w tym pośmiertnie orderem III klasy. Otrzymał także odznaczenia Polonia Restituta, Krzyż Niepodległości z Mieczami, Złoty Krzyż Zasługi, a także francuską Legię Honorową.
Bratem Waleriana był Władysław (1893-1963), oficer Wojska Polskiego.
Zmarł 7 kwietnia 1962 r. w walijskim Wrexham, tamże został pochowany. W 2004 r. jego prochy przeniesiono na warszawskie Powązki. W 2006 r. szkoła podstawowa w Zawadce przyjęła jego imię jako patrona placówki.
Bibliografia:
Studnicki G., Pierwsza wśród równych. Dzieje Gimnazjum i Liceum w Wadowicach, Wadowice 1991.
Studnicki G., Kto był kim w Wadowicach?, Wadowice 2004.
Stawecki P., Generałowie polscy: zarys portretu zbiorowego 1776-1945, Warszawa 2010.
Stępora A., Walerian Czuma, w: Encyklopedia białych plam, t. IV, Radom 2004.
Chodrra J. Kiryk F. (red.), Słownik biograficzny historii Polski, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków 2005.
Opracował Krzysztof Koźbiał (Instytut Europeistyki, Uniwersytet Jagielloński)
Fot. Centralne Archiwum Wojskowe
